Արեգակ՝ կենսատու մի աստղ, որի շուրջ արդեն մի քանի միլիարդ տարի է պտտվում է Երկիր մոլորակը: Այսպես կպատասխաներ Ձեզ որևէ ֆիզիկոս կամ աստղագետ, եթե հարցնեիք նրան արեգակի մասին: Սակայն եկեք ավելի ետ գնանք և փորձենք արեգակի մասին պատկերացումներ ստանալ ոչ թե ժամանակակից գիտությունից, այլ ժողովրդական առօրյա պատկերացումներից՝ հեքիաթներ, առասպելներ, օրհներգեր, ծեսեր և այլն:
Լուսատուի անվանումները
Արեգակը հայկական ֆոլկլորում բազմաթիվ անվանումներով է հանդես եկել: Դրանցից նախնականը «Արեգ»-ն է, որը կարող է լինել արեգակի հին հայկական աստվածություն: Արեգը ընկալելով որպես աստվածություն՝ «արեգակ» («արեգակն») անվանումը կարելի է բացատրել որպես «Արեգի աչք»՝ Աստծո աչք («ակն» արմատի իմաստներից մեկը «աչքն» է), որը ոչ միայն մեր, այլև բազմաթիվ այլ ժողովուրդների մոտ հանդիպում է որպես արեգակի ընկալում: Սակայն «արեգակն» անվան մեջ «ակն» արմատը ոչ միայն «աչք» իմաստն է ունեցել, այլև ընկալվել է որպես «աղբյուր» (լույսի, ջերմության, կյանքի ակունք), «թանկագին քար» (Ներսես Շնորհալին արեգակն անվանում է «պայծառ կարկեհան», որը նշանակում է նռնաքար), ինչպես նաև «անիվ» (Վանեցիների պատկերացմամբ՝ արեգակը «ջաղացի ջրտան ճախրին կամ գունդին ձևն ունի, որ գլորվելով կը դառնա ու կընթանա, և այդ գունդի փառերեն լուսո ճառագայթներ կը ցոլանան, ինչպես ջուրի ցնցուղը ջաղցի գունդեն»):
Եվ, իհարկե, արեգակի ամենատարածված անվանումը «արևն» է, սակայն այն ի սկզբանե նշանակել է ոչ թե արեգակ, այլ արեգակի տված լույսը, հետագայում իմաստափոխվել է հենց լուսատուի: Երկու իմաստներն է կրել նաև «արփի» ավանումը:
Արեգակի ընկալումները
Այժմ փորձենք հասկանալ, թե ինչպես է ընկալվել ու մարմնավորվել արեգակը արվեստի և բանահյուսության մեջ:
Սկզբնապես արեգակը պաշտվել է իր բնական տեսքով՝ որպես լույսի և ջերմության աղբյուր: Այդ ժամանակաշրջանից մեզ հայտնի ժայռապատկերներում և արվեստի մյուս հուշարձաններում որպես արեգակի խորհրդանշաններ հանդես են եկել սվաստիկաները, խաչերը, ճառագայթավոր շրջանակները և այլ պարզ խորհրդանշական պատկերներ: Այդպիսի օրինակներ հանդիպում ենք Գեղամա լեռների և այլ տարածաշրջանների ժայռապատկերների մեջ:
Սակայն ավելի ուշ ժամանակաշրջանում, երբ սկսեցին անձնավորվել լուսատուներն ու բնության մյուս երևույթները, բացառություն չդարձավ նաև արեգակը: Վաղնջականը դարձավ թռչնակերպ պատկերացումը, որը պահպանվել է հատկապես ժողովրդական հանելուկներում: Այստեղ արեգակը կերպավորված է երկնքում սուրացող թռչունի կերպարանքով՝ կտուցին ոսկե օղ: Իսկ մի ավանդազրույցում թռչունը արեգակի հակառակորդն է և նրա դեմ է ելնում, որպեսզի պաշտպանի երկիրը կիզիչ ճառագայթներից: Ամեն օր նրա թևերը խանձվում են և թռչունը կիսամեռ ընկնում է ծովի մեջ, զովանում, կազդուրվում, բուժվում և հաջորդ օրը դարձյալ ելնում է արեգակի դեմ՝ հովանի դառնալով երկրին:
Առավել տարածված են արեգակի մարդակերպ անձնավորումները: Դրանց հնագույն օրինակները կրկին ժայռապատկերներում են, որոնք շատ հաճախ են ուղեկցվում զանազան կենդանիների և արեգակի երկրաչափական պատկերներով: Այս աստվածությունները պատկերվում են ձեռքերի մատները չռած, որոնք ճառագայթների են նմանվում: Հաճախ այս էակները ճառագայթներ են արձակում ոչ միայն ձեռքերից ու ոտքերից, այլև գլխից կամ իրանից:
Ոչ նյութական մշակույթում պահպանված մարդակերպ անձնավորման օրինակներից է հետևյալ ավանդությունը՝ ամեն երեկո բորբոքված ու հոգնած Արեգը վերադառնում է մոր մոտ՝ իր դղյակ, որը գտնվում է արևելքում՝ աշխարհի ծայրին: Այնտեղ նա լողանում է, իսկ մայրը հանում է նրան ջրից, պառկեցնում մահճակալին ու կաթ տալիս: Այստեղ տեսնում ենք Արևամոր կարևոր կերպարը, որն ունի համահայկական ընկալում, որն արտահայտված է գրեթե բոլոր բարբառներում՝ «Արևը մեր մտավ», «Արևը մայր է մտնում» կամ պարզապես՝ մայրամուտ. երբեմն էլ արևածագի մասին ասում են՝ «Արևը մոր ծոցեն ելավ»: Սրանք վկայում են, որ համընդհանուր պաշտվել է մոր գաղափարը: Հետագայում Արևամոր գործառույթները փոխանցվում են Անահիտ դիցուհուն, իսկ քրիստոնեական ժամանակաշրջանում՝ Տիրամորը:
Մեկ ուրիշ առասպելում՝ Արեգի հանգրվանն ու լողարանը Վանա լճի հատակում է, որտեղ արևածագից առաջ հրեշտակները նրան կրակե հագուստ են հագցնում: Երբ Արեգը լողանում է, սարերն ու հարթավայրերը ծածկվում են ցողով: Արևելքում՝ բարձր սարի վրա են Արեգի 12 պահապանները, նրանք հարվածում են լեռներին, որպեսզի նրանք խոնարհվեն Արեգ-արքայի առաջ: Այդ ժամանակ Արեգը, որի գլուխը պատված է կրակե մազերով, բարձրանում է երկինք:
Որոշ լեգենդների համաձայն՝ Արեգը առյուծի վրա նստած գնում է երկնակամարով: Առյուծն իր մեծ թրով պաշտպանում է նրան չարքերից: Նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջանում հնդեվրոպական միջավայրում շատ մեծ տարածում գտած Միթրա աստվածությունը, որը արեգակի, ճշմարտության ու լույսի պահապանն էր, երբեմն պատկերվում էր առյուծի կերպարանքով: Այդ նույն պատկերացումը եղել է նաև հին հայոց մեջ և արեգակի աստված Միհրը պատկերացվել է որպես առյուծ: Այս փաստի ապացույցն է հայկական էպոսում Առյուծաձև Մհերի կերպարը, որտեղ «առյուծաձև» մակդիրը կարող է երկու իմաստ ունենալ՝ առյուծին ձևող՝ հաղթող, տապալող, հնազանդեցնող և առյուծի ձև ունեցող:
Հետաքրքրական է արեգակի անձնավորվելը մերթ մանկան կամ պատանու կերպարանքով, մերթ էլ՝ կույսի կամ աղջկա: Միգուցե արևի երկսեռ պատկերացումը կապվել է նրա ձմեռային և գարնանային շրջապտույտի հետ, այսինքն՝ ձմռանը արևը պատկերացվել է աղջկա, իսկ գարնանը՝ տղայի կերպարանքով: Բացի այդ, հայոց տոմարում Արեգը 8-րդ ամիսն էր (ինչպես նաև բոլոր ամիսների առաջին օրը), որ համընկնում էր գարնան (մարտ և ապրիլ) ամիսներին:
Արեգը հետագայում նույնացվել է Միհրի, Վահեի, երբեմն նույնիսկ Վահագնի հետ: Արեգակի պաշտամունքը Վահագնի հետ կապելու առնչությամբ կարևոր է մի հին վկայություն Ղևոնդ Ալիշանից՝ «Ոմանք զարեգակն պաշտեցին և Վահագն կոչեցին»: Հեթանոսական շրջանից մեզ հասած Վահագնի օրհներգում նույնպես երևում է նրա կապը արեգակի ու կրակի հետ. այնտեղ նա հուր մազեր ունի, իսկ աչքերը վառվում են որպես արեգակներ: Իսկ «Վահագն» բառը սանսկրիտերենից թարգմանաբար նշանակում է «հրաբեր»:
Արեգակի պաշտամունքի հետքերը կենցաղում և ավանդույթներում
Արեգակի կենսատու նշանակությունը հատկապես վառ արտահայտված է եղել հայկական հարսանիքի ծեսերում: Պսակի հաջորդ օրը՝ առավոտյան, հարսանքավորները՝ հարսի և փեսայի, հաճախ նաև քահանայի առաջնորդությամբ բարձրանում էին տան կտուրը կամ որևէ այլ բարձր տեղ, որտեղից պարզ երևում է արևածագը, և ամուրիների խումբը, դիմելով արեգակին, երգում էին նրան նվիրված օրհներգեր՝ սահարիներ: Այդ օրհներգերում սովորաբար թագվորին՝ փեսացուին նույնացնում էին արեգակի, իսկ հարսնացուին՝ լուսնի հետ: Սահարիներ էին երգվում նաև «եզմորթեքի» արարողության ժամանակ, իսկ եզի կամ ցլի պաշտամունքը հայոց մեջ սերտորեն կապված էր արևապաշտության հետ:
Արեգակին նվիրված ծեսերի մեջ իրենց յուրահատուկ դերն են ունեցել ոչ միայն երգերը, այլև պարերը, որոնցից պահպանված մի օրինակ է այժմ Էջմիածին անվանվող շուրջպարը, որը գոյություն է ունեցել քրիստոնեությունից շատ առաջ և նվիրվել արեգակի պաշտամունքին: Պարում մեկ շրջապտույտը խորհրդանշում էր Երկիր մոլորակի պտույտը արեգակի շուրջ, իսկ 12 խոնարհումները՝ խոնարհում 12 համաստեղություններին:
Առասպելաբանական պատկերացումներից դուրս՝ լեզվական մակարդակում մինչև այսօր էլ արեգակը ընկալվում է իբրև կյանքի, գոյության, կենդանության խորհրդանիշ: Այս ըմբռնումը ավելի նկատելի դրսևորումներ ունի ժողովրդական լեզվում՝ մասնավորապես երդումներում, օրհնանքներում, անեծքներում, այլևայլ դարձվածներում («Արևս վկա», «Հորս արև», «Քու կանաչ ու կտրիճ արև», «Արևդ ապրի», «Երկարարև էղնիս», «Արեգ կանաչի», «Արևիդ մեռնիմ» և այլն): Արեգակի հանդեպ ջերմ սերն արտացոլվել է նաև մինչև այսօր մեծ տարածում ունեցող անձնանուններում՝ Արևիկ, Արեգ, Արևհատ, Արևշատ, Արփենիկ և այլն:
Այսպիսով՝ անվերջ կարելի է գտնել նորանոր ավանդություններ ու հիշատակումներ մեր մշակույթում, սակայն այսօր կբավարարվենք այսքանով: Երկարարև լինեք:
Հիմնական աղբյուրը՝ Ս. Բ. Հարությունյան, «Հայ առասպելաբանություն»
Հոդվածում օգտագործվել են Վինսենթ վան Գոգի, Մինաս Ավետիսյանի, Հովհաննես Այվազովսկու, Կլոդ Մոնեի և Էդվարդ Մունկի գեղանկարները: